صنایع دستی استان کهگیلویه و بویراحمد
صنایع دستی استان
صنایع دستی: صنایع دستی استان کهگیلویه و بویراحمد عبارتند از:
قالی و قالیچه: بافت قالی و قالیچه طی سال‌های متمادی در میان عشایر کهگیلویه و بویراحمد تکامل یافته است. بافت قالیچه در میان ایل‌نشینان و روستاییان بیشتر رواج دارد. پود، تار، پرز یا خواب قالی، اجزای تشکیل دهنده قالی می‌باشند. جنس تارهای قالی در این استان از پنبه یا مخلوط پشم و مو است و جنس پودها از پشم یا پنبه می‌باشد اما جنس پرز از پشم است و گاهی از کامواهای رنگی (اکریلیک) نیز استفاده می‌شود. دستگاه‌های بافت قالی و قالیچه اغلب ساده بوده و توسط خود بافندگان ساخته می‌شود. همچون سایر عشایر و ایلات ایران دار مورد استفاده برای بافت قالی در این استان از نوع افقی می‌باشد. نقوش قالی‌های این استان برگرفته از پیشینیان و نسل‌های قبلی است که به بافندگان امروزی انتقال یافته است و با نقوشی از طبیعت پیرامون و اشیای مورد علاقه تولیدکنندگان ترکیب و مزین شده است. تعدادی از این نقوش به دلیل مجاورت عشایر کهگیلویه و بویراحمد با عشایر قشقایی و بختیاری، وارد بافته‌های این عشایر شده است. یکی از نقوش تزئینی و قدیمی قالی‌های استان کهگیلویه و بویراحمد، نقش حوض نام دارد.
گبه: گبه نوعی فرش با پرزهای بلند و چند پوده است که ابعاد آن حدود 220×150 سانتی‌متر می‌باشد. جنس پرز گبه‌های قدیمی از پشم خود رنگ و جنس تار آن مخلوط پشم و مو و پود آن از پشم بوده است. گبه‌های رنگی که در سال‌های اخیر در این استان بافته می‌شود، گاهی تار آن‌ها از پنبه تهیه می‌شود. عشایر کهگیلویه و بویراحمد از گبه جهت فرش کردن چادرهایشان استفاده می‌کنند. در گذشته این محصول کمتر جهت فروش به بازار عرضه می‌شد و چون محصولی خودمصرفی بود و در بافت آن قید و بندهای رایج بازار را نداشتند، نقوش و رنگ‌های دلخواه و متناسب سلیقه خود را در بافت گبه بکار می‌بردند. در طرح گبه از نقوش هندسی به ویژه نقوش حوضی شکل که به نقش حوض معروف است، بسیار استفاده می‌شود. نقش حوض در گبه معمولاً از یک تا سه لوزی بزرگ در وسط و متن گبه تشکیل می‌شود. این نقش معمولاً در گبه‌های خودرنگ بکار می‌رود. نقش دیگری که در بیشتر گبه‌ها بکار می‌رود، نقش چنگ است که هم در گبه‌های خودرنگ و هم در گبه‌های رنگی دیده می‌شود. گاهی چنگ در تمام سطح گبه، پشت سر هم و چسبیده به هم تکرار می‌شود و گاهی به صورت گل‌های جدا از هم در گبه بکار می‌رود. نقش شیر، نقش بوته، نقش گل و بلبل، نقش خرده گل، نقش کاج (به عنوان مظهر سرسبزی و جوانی و زندگی)، نقش گل کلمی و نقش سماری از دیگر نقوشی هستند که در گبه‌ها بکار برده می‌شوند.
گلیم: گلیم‌بافی در این استان بیشتر توسط زنان و دختران عشایر و روستایی و در بیشتر مناطق استان بافته می‌شود. سابقه گلیم‌بافی در این استان بسیار طولانی و شباهت زیادی به گلیم‌بافی در استان فارس دارد. از مراکز مهم گلیم‌بافی می‌تون مور دراز علیا، مور دراز سفلی، گنجه کان، یوسف‌آباد، سپیدار و تنگ سرخ در نزدیکی یاسوج و منطقه سادات محمودی در 105 کیلومتری یاسوج را نام برد. منطقه بهمئی سردسیر واقع در 250 کیلومتری یاسوج نیز از مراکز مهم بافت گلیم می‌باشد. در دوگنبدان نیز بافت گلیم رواج دارد. در بی‌بی حکیمه در 85 کیلومتری دوگنبدان که منطقه‌ای عشایری است، بافت گلیم از رونق ویژه‌ای برخوردار است. نقوش بکار رفته در گلیم‌های عشایری استان بسیار متنوع است که از میان آن‌ها می‌توان به نقش شانه اشاره کرد. این نقش در اکثر نقاط استان در بافت گلیم بکار می‌رود ولی در هر منطقه با منطقه دیگر متفاوت است. علاوه بر آن نقش لوزی، نقش آغاجری، نقش چهارپر، نقش خراسانی، نقش پرنده، نقش دانه بیگی، نقش گل تهرانی و نقش چنگ از نقوش رایج در بافت گلیم می‌باشند.
جاجیم: جاجیم از بافته‌هایی است که در بیشتر نقاط روستای و عشایری استان کهگیلویه و بویراحمد رواج دارد. این محصول سبک و ارزان و وسیله مناسبی برای عشایر کوچنده جهت زیرانداز، روانداز، رختخواب پیچ و ... محسوب می‌شود. در قدیم نیز از این بافته برای پوشش روی کرسی‌ها استفاده می‌کردند. در سال‌های اخیر تولید جاجیم بسیار کاهش یافته است و عشایر منطقه جاجیم مورد نیاز خود را از شهرهای شیراز، بهبهان و ... خریداری می‌کنند. در برخی مناطق تولید جاجیم کم و بیش انجام می‌شود از جمله در منطقه کاکون که جاجیم‌های زیبایی دارد.
سیاه چادر: سیاه چادر نوعی مسکن متحرک و سنتی است که مختص عشایر کوچرو می‌باشد. عشایر کهگیلویه و بویراحمد به این مسکن «بهون» می‌گویند. سیاه چادر از موی بز و به وسیله زنان بافته می‌شود و دارای دو نوع تابستانی و زمستانی می‌باشد. وزن و اندازه مناسب سیاه چادر جهت حمل و نقل توسط چهارپایان و راه‌های صعب‌العبور، جمع‌آوری و برپا ساختن آن به سادگی، مقاومت در مقابل تغییرات آب و هوایی و امکان تهیه و تولید آن توسط افراد خانواده، از جمله ویژگی‌های سیاه چادر است که کاملاً با شیوه زندگی عشایر هماهنگ و متناسب می‌باشد.
توبره: توبره یا به گویش محلی عشایر کهگیلویه و بویراحمد توربه، کیف مستطیل شکل زیبایی با ابعاد 60×50 سانتی‌متر می‌باشد و یکی از لوازم جهیزیه دختران ایل می‌باشد. این دستبافت مصرف شخصی و خانگی دارد و زنان عشایر از آن برای حمل علف‌های چیده شده از کوه و دشت برای گوسفندان استفاده می‌کنند. این بافته کیف مانند به وسیله دسته‌هایی که در طرفین آن قرار دارد، به روی دوش حمل می‌شود و به این ترتیب حمل آن بسیار آسان و دست‌ها هنگام حرکت آزاد می‌باشند. نقوش رایج در توبره بیشتر به دو شکل گل توبره‌ای و گل آدمی می‌باشد.
آینه‌دان یا چنته: این دستبافت کیفی دسته بلند بوده که جهت نگهداری وسایل شخصی زنان همچون آینه و قرآن استفاده می‌شود و در هر خانه و سیاه چادری به چشم می‌خورد. بافت چنته و مواد بکار رفته در آن گاهی شبیه به گلیم و گاهی شبیه قالی می‌باشد به این معنی که یک چنته ممکن است هر دو روی آن گلیم بافت و یا قالی بافت یا یک روی آن گلیم بافت و روی دیگر به شیوه قالی بافته شده باشد. نقوش معمول در چنته همان نقوش فرش‌ها و گلیم‌ها بوده ولی در ابعاد کوچک‌تر می‌باشد.
نمکدان: نمکدان دستبافتی کاملاً عشایری است که در گذشته برای نگهداری نمک و حمل آن استفاده می‌شده است ولی در حال حاضر چندان کاربردی در زندگی آنان ندارد. البته شاید بتوان نمونه‌هایی از آن را در میان عشایر کوچرو دید. وسایل بافت نمکدان همان وسایل بافت گلیم و قالی است و مواد اولیه آن، مخلوطی از مو و پشم می‌باشد. نقوش نمکدان‌ها معمولاً از چند ردیف لوزی‌های کوچک و رنگارنگ که به صورت متناوب با نوارهای رنگی قرار گرفته‌اند، تشکیل می‌شود.
خورجین: خورجین بافته‌ای عشایری است که جهت حمل آذوقه بر پشت چهارپایان مورد استفاده قرار می‌گیرد. شکل کلی خورجین شبیه به دو کیسه متصل به هم می‌باشد و بافت آن مانند گلیم دارای پود پشمی و تار پنبه‌ای است. در میان خورجین‌های قدیمی، خورجین‌هایی با بافت مشابه قالی نیز دیده می‌شود که به نظر می‌رسد بیشتر جنبه تزئینی داشته باشند زیرا به دلیل سنگینی وزن قالی بعید می‌نماید که بتوان از آن در حمل و نقل استفاده کرد.
سفره: سفره از بافته‌های عشایری است که ابعاد آن تقریباً 170×150 سانتی‌متر می‌باشد. زنان عشایر از سفره به هنگام پخت نان استفاده می‌کنند و چانه‌های خمیر نان را روی آن می‌چینند. تار سفره مخلوطی از مو و پشم و پود آن از پشم سفید بوده و جهت ایجاد نقوش از پشم رنگی استفاده می‌شود. در سال‌های اخیر برای بافت سفره از نخ پنبه‌ای به عنوان تار و زمینه و از کاموای رنگی به منظور پود استفاده می‌شود.
پشتی: پشتی از دستبافت‌هایی است که توسط برخی عشایر اسکان یافته استان تولید می‌شود. در واقع پشتی قالی یا گلیم مربع شکلی است که توسط سراجان شهرهای شیراز و کازرون، به پشتی تبدیل می‌شود. جنس پشتی همان جنس قالی یا گلیم است. گاهی هر دو روی پشتی از جنس قالی یا گلیم و گاهی قسمت رویه پشتی از جنس قالی و قسمت پشت آن از جنس گلیم بافته می‌شود. ابعاد آن تقریباً 70×75 یا 70×70 سانتی‌متر و کوچک‌تر از قالی و گلیم است. نقوش رایج در آن همان نقوشی است که در فرش‌ها و گلیم‌ها بکار می‌روند.
حور (خور) یا جوال: عشایر کهگیلویه و بویراحمد از حور یا به گویش محلی؛ خور، جهت حمل و نقل مواد مورد نیاز خود مانند کاه، بذر، آذوقه و ... استفاده می‌کنند. حور بافتی شبیه به گلیم دارد و با همان ابزار کار گلیم‌بافی بافته می‌شود. حور بافته‌ای مربعی شکل با ابعاد 1/5×1/5 متر می‌باشد و از دو بخش مساوی تشکیل شده است. بخش رویه خور نقوش متنوعی دارد و قسمت پشت حور دارای نقوش ساده‌تر و راه راه است. پس از بافت مربع به منظور تهیه حور یا جوال، مربع بافته شده را از وسط تا کرده و اطراف آن را می‌دوزند تا به شکل کیسه درآید. در سمت رویه و پشت آن دو دسته از جنس مو و پشم نصب می‌شود تا حمل و نقل و جابجایی حور آسان‌تر باشد. نقش «بگم» رایج‌ترین نقشی است که در حورهای بافته شده عشایر کهگیلویه و بویر احمد بکار می‌رود.
جانماز (سجاده): جانماز در واقع گلیم کوچکی است که تار آن از موی بز و پشم و پود آن از پشم می‌باشد و عشایر کهگیلویه و بویراحمد جهت نماز گزاردن می‌بافند. آن‌ها معتقد هستند که عبادت کردن بر سجاده بافته شده از کرک شتر سنت پیامبر اسلام «ص» بوده است و ثواب فراوان دارد از این رو معمولاً حاشیه جانمازها را با پشم گوسفند و زمینه مرکزی آن را با کرک شتر می‌بافند. جانماز بافته‌ای ساده و بدون نقش است که با حاشیه‌ای در اطراف محدود می‌شود.
شله یا آلاتی: این محصول بیشتر از پارچه‌های فرسوده به ویژه از لباس سنتی زنان که دامنی بسیار گشاد و بلند داشته و در دوخت آن 12 تا 15 متر پارچه نیاز است، استفاده می‌شود. پس از شستن پارچه‌های فرسوده، آن‌ها را به عرض یک انگشت بریده و به صورت رشته‌های باریک و بلندی درمی‌آورند و سپس به وسیله پرده می‌تابانند و از رشته‌های تابیده شده محصولات راه راه و زیبایی می‌بافند که به عنوان زیرانداز استفاده می‌شود.
جل: عشایر جهت پوشاندن چهارپایان به ویژه اسب و الاغ از این بافته استفاده می‌کنند که بافت آن بسیار ساده و شبیه به گلیم است. جهت بافت این محصول ساده و بدون نقش، در گذشته از پشم استفاده می‌شد ولی در حال حاضر بیشتر نخ پنبه‌ای به مصرف می‌رسد. به ندرت دیده شده است که روی جل‌ها سوزن‌دوزی هندسی انجام می‌شود.
طناب: با توجه به این که طناب در زندگی عشایر کهگیلویه و بویراحمد نقش مهمی دارد و استفاده از آن برای انجام کارهای مختلف روزانه ضروری است، زنان عشایر کهگیلویه و بویراحمد با استفاده از مو یا پشم تابیده شده طناب‌هایی می‌بافند که مصارف گوناگون دارد از جمله در برپایی سیاه چادر، مهار گوسفندان، محکم کردن ابزار کشاورزی و ... . نوعی از طناب که برای مهار چهارپایان استفاده می‌شود گیس بافت است که در انتهای آن یک حلقه جادکمه‌ای مانند متصل است و در صورت لزوم پای چهارپایان را درون حلقه جای داده با یک میخ چوبی به زمین محکم می‌کنند. نوع دیگر طناب که جهت مهار گوسفندان بکار می‌رود از یک رشته اصلی به طول تقریبی 2 متر و یک حلقه متصل به انتهای آن تشکیل شده است. به این رشته اصلی که گیس بافت است حلقه‌هایی متصل است که در موقع لزوم حلقه‌ها از سر گوسفندان گذرانده می‌شود و حلقه انتهایی رشته اصلی که قابل تنگ و گشاد شدن است به میخ چوبی محکم می‌شود. این نوع طناب مخصوص مهار گوسفندان است.
