کوه های استان کهگیلویه و بویراحمد

کوه‌های استان

این کوه ها جزو رشته کوه‌های زاگرس به شمار می‌روند که با توجه به شرایط جغرافیایى استان، هر چه در امتداد اصلى کوه‌هاى زاگرس از شمال شرقى به جنوب غربى پیش رویم، از ارتفاع کوه‌ها کاسته مى‌شود. کوه‌های شمالی استان با برخورداری از یخچال‌های طبیعی، سرچشمه رودهای پرآب می‌باشند. کوه‌های مهمی همچون کوه خائیز در جنوب دهدشت، کوه‌های نیل و حجال در شمال شرق یاسوج، کوه خامی در شمال شرق گچساران، کوه نور (=نیر) در مرکز استان، کوه‌های سیاه و سفید در بهمئی و شرق لنده و کوه دل‌افروز در شمال و کوه ساورز از مهم‌ترین کوه‌های استان به شمار می‌روند که در زیر به شرح برخی از آن‌ها می‌پردازیم.

کوه دنا: کوه دنا یکی از بزرگ‌ترین کوه‌های رشته کوه‌ زاگرس است. نام این کوه در منابع جغرافیایی «دینا» و «دئنا» آمده است و احتمال می‌رود این اسامی از کلمه دین مأخوذ شده باشند. این کوه در دوران اشکانیان و ساسانیان مقدس بوده است و درباره آن افسانه‌های زیبایی که بی‌رابطه با اهمیت دینی آن نمی‌باشد ساخته شده است. از جمله حمزه اصفهانی در کتاب تاریخ پیامبران و شاهان می‌نویسد: «در اخبار ایرانیان آمده است که کیخسرو را گفتند که در میانه انتهای فارس و اصفهان و آغاز اصفهان ]کهگیلویه[ کوه سرخی به نام کوشید است و در آنجا اژدهایی است که بر کشتزارها و آدمیان تسلط یافته. وی با مردان خود به آنجا رفت و اژدها را کشت و آتشکده‌ای بر کوه بنیاد نهاد که به آتش کوشید معروف شد.»

گرچه در اوستا نامی از بخش جنوبی ایران دیده نمی‌شود و با توجه به این که اقوام اولیه آریاییان را در پهنه شمالی ایران کنونی ساکن می‌دانند این افسانه‌ها از نظر تاریخی اعتباری ندارند ولی از نظر این که این افسانه‌ها و یا هر افسانه و اسطوره دیگر گویای واقعه تاریخی مجهول است ضبط آنان لازم و شنیدنشان جهت تحقیق ضرورت خواهد داشت. کوه دنا با ارتفاع 4448 متر پس از کوه دماوند مرتفع‌‌ترین کوه ایران به شمار می‌آید. پهنه طولی آن از ناحیه ده‌بید آباده آغاز می‌شود و در ناحیه بختیاری پایان می‌یابد.

کوه‌های کوچک‌تری از این رشته کوه بزرگ جدا شده و هر یک نام مخصوص دارند. مناطق اطراف این رشته کوه به نام‌های «پادنا» و «پشت دنا» نامیده می‌شوند و میان دو ایل بزرگ بویراحمدی و قشقایی تقسیم می‌باشند. در این کوه به علت بلندی و یخبندان قله‌های آن، درختان جنگلی کمتر رشد می‌یابند ولی در دامنه‌‌های آن درختان جنگلی بومی مانند درختان بلوط، انجیر، سرو کوهی (کیکام)، ارژن، امرود کوهی (گلابی)، سیسه (کیالک) و دیگر درختان سردسیری وجود دارد. رودها و چشمه‌های فراوانی از این کوه روان می‌شوند. از نقاط سی‌سخت، یاسوج، پادنا و پشت‌دنا (که در گذشته خوزستان نام داشته) رود خرسان یا خورستان سرچشمه می‌گیرد.

کوه نیر: از این کوه در کتاب «کهگیلویه و ایلات آن» با نام «کوه نور» یاد شده است. این کوه در بویراحمد معروف به «پشته زیلائی» بوده و در ناحیه لوداب «لالستان» نام دارد که می‌بایست همان نیر یا نیز بوده باشد و اهالی محل هم آن‌ را به همین نام می‌خوانند. این کوه محل ییلاق طوایف زیلائی قدیم (نوئی) و تامرادی و سادات شیخ هابیلی است. وسعت طولی آن حدود 10 کیلومتر است. با توجه به این که در ناحیه سردسیری واقع است وضعیت طبیعی آن مشابه کوه دنا می‌باشد و از لحاظ میوه‌های درختی، جنگل‌ها، جانوران و خزندگان با تفاوت‌های اندکی از جمله کمی درختان میوه، عدم وجود کبک دری و بی‌آبی به حدی که مردم ییلاق‌نشین ناگزیر از آب برف استفاده می‌کنند، با کوه دنا برابری می‌کند.

کوه مان یا میمم: این کوه که نامش در منابع جغرافیایی ذکر نشده در نواحی روستای چین لوداب بویراحمد واقع است. اوضاع طبیعی آن با تفاوت‌هایی مانند دیگر کوه‌های کم وسعت و کوچک این ناحیه است.

کوه ساورز: این کوه که حدود 5 کیلومتری جنوب غربی ناحیه سفیدار و بابکان بر فراز دلی^* دیلگان است. از نظر اوضاع طبیعی با تفاوت‌هایی مانند عدم وفور آب و باغستان میوه، همانند وضعیت طبیعی کوه دنا می‌باشد. این کوه محل چراگاه ایلات دیلگانی، چرام کهگیلویه و ایلات زنگوائی و اولاد میرزاعلی بویراحمد است.

*دلی یا دره‌ در اصطلاح محلی به جایی گفته می‌شود که دو طرف آن کوهی به صورت دیوار یا تپه‌ای حائل و کشیده شده باشد. این محل‌ها که اکثراً چراگاه و محل ییلاق می‌باشند در این استان بسیار دیده می‌شوند.

کوه اشگر: نام این کوه در برخی کتاب‌ها، «آبشگر» ذکر شده است ولی درست‌نویسی آن همان «اشگر» می‌باشد. این کوه در جنوب غربی ناحیه طسوج و شمال شرقی ناحیه کوه شاه‌بهرامی باشت قرار دارد. اوضاع طبیعی این کوه که در نواحی سردسیری چرام کهگیلویه واقع است با اندک تفاوتی، همانند دیگر کوه‌های بخش سردسیری استان کهگیلویه و بویراحمد است.

کوه غاران: این کوه با مساحت تقریبی 50 کیلومتر مربع در امتداد خط مرزی ایلات بهمئی علاءالدینی و بختیاری قرار دارد و از نظر اقلیمی معتدل است. درختان جنگلی گرمسیری در دامنه‌ها و گیاهان سردسیری در ارتفاعات آن پرورش می‌یابند و از نظر پوشش جانوری همانند سایر کوه‌های سردسیری و معتدل این استان است.

کوه دیل (خامی): کوه دیل در حدود 15 کیلومتری جنوب شرقی شهرستان گچساران و در نزدیکی روستای دیل واقع شده است. شرایط طبیعی این کوه به گونه‌ای است که درختان سردسیری و گرمسیری در آن پرورش می‌یابند. در اکثر ارتفاعات این کوه باغستان‌های انجیر دیده می‌شوند که به صورت دیم می‌رویند همچنین انگور این ناحیه بسیار مرغوب است. درختان مرکبات نیز در این ناحیه پرورش می‌یابند. از نظر پوشش جانوری نیز این تنوع به خوبی دیده می‌شود. در غارهای کوهپایه آن جانوران گرمسیری و در ارتفاعات آن جانوران کوهی مانند خرس و پلنگ دیده شده است. چشمه‌های آب فراوانی در این کوه دیده شده است که اکثراً مورد استفاده باغستان‌های اهالی محل قرار می‌گیرد.

کوه پات: این کوه از رشته کوه‌های کوه سیاه و کوه تنگ هیگون ناحیه چرام و دهدشت می‌باشد. وسعت این کوه که پس از جدایی از تنگه هیگون (حدود 1 کیلومتری روستای دورهیچگان که به کوه پات مشهور است) حدود 30 کیلومتر مربع است. در ارتفاعات و کوهپایه‌های این کوه جنگل‌های بلوط، بادام، بن، کلخونگ، کنار و دیگر درختان گرمسیری با توجه به موقعیت گرمسیری آن وجود دارند. این کوه به علت خشکی هوای آن جهت چراگاه و تعلیف احشام چندان مناسب نیست.

کوه شیرین بادام: کوه شیرین بادام از رشته کوه‌های کوه سیاه ناحیه چرام و کوه پات می‌باشد که آب رودخانه مارون در تنگ آب تراب بخش لنده، آن را از کوه پات جدا می‌سازد. این کوه دارای درختان جنگلی مشابه کوه پات است. وسعت این کوه اندک است و هنگامی که از تنگ لنده ‌می‌گذرد با نام «کوه نرگس دان» نامیده می‌شود. فاصله این کوه در جهت شمال شرقی تا لنده 15 کیلومتر است. در گویش محلی به نام‌های شیربادان یا شیرین بایم خوانده می‌شود.

کوه شاه‌نشین: این کوه در فاصله 20 کیلومتری جنوب روستای دیشموک واقع است. کوه شاه‌نشین از نظر شرایط طبیعی همانند کوه‌های نیمه گرمسیری و معتدل است.

کوه دین: فاصله این کوه تا لیشتر حدود 2 کیلومتر است و تا گچساران 15 کیلومتر فاصله دارد و از نظر شرایط طبیعی کوهی خشک و کم درخت است و باغستان میوه در آن وجود ندارد.

کوه سفید: این کوه در فاصله 5 کیلومتری شمال شرقی بخش لنده شهرستان کهگیلویه قرار دارد. ارتفاع این کوه از کوه‌های دیگر استان کهگیلویه و بویراحمد (به استثنای کوه دنا) بیشتر است. این کوه از لحاظ درخت‌های جنگلی، جانوران و پرندگان (غیر از کبک دری) و چشمه‌های فراوان آب بدون وسعت عرض و طولی همانند کوه دنا است. وسعت این کوه از محلی به نام «کنده مو گرمان» تا انتهای ناحیه بهمئی و یوسفی حدود 50 کیلومتر است.

کوه سیاه: این کوه در ناحیه کلات دشمن زیاری از کوه سمهر (سه مهر) ناحیه جدا شده و در ناحیه موگرمان طیبی سردسیر و گرمسیر با نام کوه سیاه خوانده می‌شود. این کوه که شاخه‌ای از آن در بخش شرقی دلی مهرگان تا ناحیه مرزی ایلات علاءالدینی بهمئی گسترش دارد، کوهی پربرف و کم‌آب است. در ارتفاعات این کوه برف انباری بزرگ وجود دارد که تا اوایل فصل پاییز برف در آن انبار است به گونه‌ای که ییلاق‌نشینان آن که از طوایف تامحولی طیبی می‌باشند، پس از گرم شدن هوا از آن استفاده می‌نمایند. اکثر درختان این کوه بلوط و کیالک (زال‌زالک یا سیسه) است که در فصل پاییز در بازار به فروش می‌رسد.

کوه سمهر: این کوه با مساحت 12 کیلومتر مربع در فاصله یک کیلومتری جنوب شرقی روستای کلات دشمن‌زیاری شهرستان کهگیلویه واقع است. این کوه کم‌آب است و جنگل بلوط، بادام، بن، کلخونگ و دیگر درختان نیمه گرمسیری در آن می‌رویند. این کوه در نواحی موگرمان پس از یک بریدگی در حدود یک کیلومتر، به صورت طولی کوه سیاه را به وجود می‌آورد.

کوه بدیل: این کوه پس از جدا شدن آب رودخانه تاب یا مارون از محل تنگ تکاب از کوه خائیز به نام کوه بدیل مشهور می‌گردد. مساحت این کوه که در حدود 5 کیلومتر مربع می‌باشد، محل اقامت زمستانی دامداران روستاهای حومه بهبهان و ایلات طیبی می‌باشد. درختان جنگلی آن بادام، بن و کلخونگ می‌باشند و چند چشمه کوچک جهت استفاده احشام و حیوانات این ناحیه دارد.

کوه شورم: کوه که در ناحیه شب‌لیز بویراحمد به کوه شورم و مظفری معروف است در سمت جنوب غربی یاسوج (به فاصله 120 کیلومتری) قرار دارد و بهترین منطقه ییلاقی و سردسیری استان جهت تفریح و چرای دام است. شرایط طبیعی این کوه با تفاوت‌هایی مانند کوه‌های بخش‌های دنا و پشت دنا است.

کوه سیلام (سیرام): کوه‌ سیلام از منطقه شَه والی شهرستان بویراحمد (سردان قدیم) آغاز و به تنگ شوار ختم می‌گردد. محل شهر سردان قدیم در نواحی دلی مهتاب در حدود یک کیلومتری سمت شرقی این کوه قرار دارد. شرایط طبیعی کوه سیلام و شه والی سردسیری و جنگلی است به گونه‌ای که در فاصله هر متر، یک درخت بلوط و دیگر درختان جنگلی مانند اَمرود کوهی (گلابی)، کیالک، شن و ول موجود است. این کوه در زمستان اقلیم بسیار سرد و در تابستان اقلیم معتدل دارد اما با این وجود نواحی چراگاهی و ییلاقی آن کم آب و خشک است.

کوه دمه: این کوه میان منطقه سادات و زیز (زی‌زی) قرار دارد. در محلی به نام تنگ رود، آب رودخانه زیز (تاب قدیم) کوه دمه را از کوه گور اسپید که رشته‌ای از دمه است جدا می‌سازد. موقعیت این کوه همانند کوه دنا می‌باشد با این تفاوت که پوشش گیاهی و درختان این کوه انبوه‌تر از کوه دنا است. فاصله دمه تا سادات (چرام قدیم) حدود 30 کیلومتر و جاده آن کوهستانی است.

کوه زریان: این کوه در شمال شرقی روستای چین لوداب به فاصله کوتاهی از مرکز روستای چین قرار دارد. در حدود 10 متری نهر حسینقلی خانی (حسنقلی؛ خان زنگنه)، آب رودخانه چین (تاب) کوه زریان را در تنگه‌ای به نام چین از کوه بریان جدا ساخته و به کوه بریان موسوم می‌نماید. شرایط طبیعی این کوه که ارتفاعی حدود 4000 متر از سطح دریا دارد، همانند دیگر کوه‌های این منطقه است.

کوه لار: این کوه که از بریدگی‌های کوه‌های پشت کوه باشت به وجود آمده است، در منطقه لار یا لارندان قدیم به کوه لار معروف می‌گردد. غارها و شکاف‌های زیاد این کوه همانند کوه دیل می‌باشد. فاصله این کوه که در جهت جنوب شرقی بخش باشت شهرستان گچساران واقع است، 15 کیلومتر می‌باشد.

کوه دختر بانوگشسب: کوه از محلی به نام باشت کته (باشت کتا) شروع می‌شود و تا محلی به نام تنگ سخت انبوران (امامزاده جعفر) خاتمه می‌یابد. این کوه خشک و بی‌آب بوده و همانند کوه شمس‌الدین عرب نواحی لیشتر خیرآباد می‌باشد. این کوه تا مرکز بخش باشت حدود 2 کیلومتر (از طرف جنوب غربی) فاصله دارد. در گذشته در این کوه معبد و پرستشگاهی وجود داشته است.

کوه برفکان: این کوه در حدود 15 کیلومتری شمال شرقی قلعه رئیسی قرار دارد و کوهی نسبتاً مرتفع بوده و دارای چراگاه‌های وسیع و گسترده می‌باشد. در شمال آن دلی مورمیشان و رشته کوه ریش و در شمال شرقی آن دلی کما، دلی مهتاب و دلی سبزمیر واقع است. ییلاق‌های آن در اختیار طوایف طیبی و بهمئی سردسیری می‌باشد. دارای پوشش گیاهی جنگلی است و چشمه‌های آب کوچکی دارد. در بالای این کوه جاده‌ای مال‌رو با شیب تند و سربالایی طاقت‌فرسا وجود دارد که به یک منطقه دشتی به نام دشت گل ختم می‌شود. این دشت به سبب وجود گل‌های رنگارنگ بهاری به این نام خوانده می‌شود.

کوه خائیز: این کوه که جنوب غربی بخشی از مرز کنونی پشتکوه را از زیرکوه کهگیلویه جدا می‌نماید در 20 کیلومتری شمال شرقی شهرستان بهبهان مرکز قدیم کهگیلویه و 50 کیلومتری جنوب غربی شهرستان دهدشت واقع است. رودخانه خیرآباد در شمال، کوه دوک و در قسمت شمال و جنوب بهبهان کوه بدیل را از خائیز مجزا می‌سازد. این کوه 30 کیلومتر طول دارد و چون در ناحیه گرمسیری واقع شده است، محل پرورش درختان گرمسیری بلوط، بن، کلخونگ، بادام، کُنار (سدر)، تنگس (نوعی بادام خاردار) و جانورانی همانند جانوران سردسیری (به استثنای خرس) و خزندگانی مانند مارهای بزرگ و عقرب است. درخت‌های گرمسیری مانند انار، انجیر و درختان مرکبات در آنجا پرورش می‌یابند. این کوه که به عنوان اقامتگاه زمستانی مورد استفاده قرار می‌گیرد، دارای دره‌ها و تنگه‌های کم عرض بوده و در آن چشمه کوچکی وجود دارد که دامداران ایلات اولاد میرزاعلی از آن استفاده می‌کنند.

کوه گل: این کوه در اصطلاح محلی «گول» نامیده می‌شود و جزئی از رشته کوه‌ دنا بوده که توسط روستای کوخه‌دان بخش سی‌سخت از آن جدا می‌شود. وسعت این کوه که انتهای بخش شرقی آن به گردنه «مله بیژن» و پشت دنا (خفر یا خور) پایان می‌یابد، حدود 5 کیلومتر مربع می‌باشد و از نظر شرایط طبیعی همانند کوه دنا است.

کوه سرخ: این کوه در فاصله 5 کیلومتری شمال شرقی روستای لیشتر واقع شده است و به علت گرمسیری بودن، خشک و بی‌آب و کم درخت بوده و در زمستان محلی مناسب جهت اقامت عشایر آن حدود و چرای دام‌های ایشان می‌باشد.

کوه انا: این کوه در مرز بخش باشت شهرستان گچساران و ممسنی واقع شده است و در حدود 30 کیلومتری شمال فهلیان قرار دارد. این کوه نسبت به کوه‌های اطراف ارتفاع بیشتری دارد و به دلیل واقع شدن در منطقه گرمسیری، پوشش گیاهی آن از کوه‌های مجاور تُنُک‌تر است. این کوه در سمت تنگ شیو دارای غارهای بزرگی می‌باشد. دخمه دا و دور (مادر و دختر) ممسنی در بخش شرقی این کوه و در حدود 2 کیلومتری روستای مراس خوان ممسنی واقع شده است.

منبع: http://www.wikipg.com